Քարոլի Քերթբենի

Քարոլի Մարյա Քերթբենին (Károly Mária Kertbeny) (1824-1882) եղել է հունգարացի լրագրող, թարգմանիչ և մարդու իրավունքների պաշտպան ակտիվիստ, ով հայտնի է իր հորինած homosexualität և heterosexualität տերմինների շնորհիվ: 

Քերթբենին ծնվել է Վիեննայում, որը ժամանակին Ավստրո-հունգարական կայսրության մայրաքաղաքն էր, բայց մեծացել է Բուդապեշտում: Լինելով կատարյալ երկլեզու՝ նա հետագայում գերմաներեն է թարգմանել մի քանի հունգարացի բանաստեղծների ու գրողների աշխատանքները:

Հունգարական գրականության պատմության մեջ Քերթբենին հիշվում է որպես միջին նշանակություն ունեցող մի թարգմանիչ և գրող: Իր գրական գործունեությունից բացի նա մասնակցել է տարբեր հասարակական և քաղաքական շարժումների, որի պատճառով հաճախ խնդիրներ է ունեցել ոստիկանության հետ թե՛ Ավստրո-Հունգարիայում և թե՛ Գերմանիայում:

Շրջադարձային ողբերգրություն

Երիտասարդ տարիքում, որպես մի գրավաճառի աշակերտ, իր գործակից և մտերիմ ընկերներից մեկը, ով նույնասեռական է եղել, ինքնասպան է լինում, մի կորզիչի կողմից շանտաժի ենթարկվելու հետևանքով: Հենց այդ ողբերգական դրվագն է, որը Քերթբենիին մղել է ուսումնասիրել նույնասեռականության երևույթը: Ի դեպ՝ ըստ իր պնդման, ինքը նունասեռական չի եղել և իր հետաքրքրությունն այս թեմայի շուրջ հիմնված է եղել իր մարդու իրավունքների և արդարության նկատմամբ ունեցած ընդհանուր հոգատարության վրա:

Բեռլինում բնակվելուց հետո 1847 թ. 23 տարեկան հասակում նա սկսել է լայնորեն գրել նույնասեռականության մասին: Որոշ հետազոտողներ, նրա օրագրերի և մասնավոր նամակների հիման վրա եզրակացրել են, որ Քերթբենին ունեցել է հստակ նույնասեռական հակումներ և շփումներ: Նրանց կարծիքով Քերթբենին թաքցրել է իր սեռական կողմնորոշումը, հավանաբար չբարդացնելու համար իր արդեն խրթին հարաբերությունները ոստիկանության հետ:

Քարոլի Մարյա Քերթբենին
երիտասարդ տարիքում

Ընդդեմ գերմանական արգելքի

1869 թ. նա անանուն կերպով հրատարակել է մի բրոշյուր, որում դատապարտել է նույնասեռականության անօրինականությունը Գերմանիայում: Իր երկրորդ բրոշյուրում, որը նույն նյութի շուրջ է եղել, նա հաստատել է, որ Պրուսի սոդոմականության մասին օրենքը, մասնավորապես 143-րդ պարբերությունը (որը հետագայում դարձել է միացյալ Գերմանիայի քրեական օրենսգրքի տխրահռչակ 175-րդ պարբերությունը) խախտել է «մարդու իրավունքները»: 

Քերթբենին պնդել է, որ փոխադարձ համաձայնությամբ նախաձեռնված սեռական ակտերը կամ շփումները չպետք է ենթակա լինեն քրեական իրավունքի: Հղելով իր ընկերոջ պատմությունը՝ նա համառորեն հաստատել է, որ պրուսական օրենքը շանտաժ անողներին թույլ է տալիս գումարներ շորթել նույնասեռականներից և շատ հաճախ նրանց մղել ինքնասպանության:

Քերթբենին նաև արծարծել է այն տեսակետը, ըստ որի նույնասեռականությունը բնածին և անփոփոխ երևույթ է՝ մի փաստարկ, որը հակասել է ժամանակի գերիշխող տեսակետին, համաձայն որի նույնասեռականությունը համարվում էր ընտրության և ճաշակի մի խնդիր, և նրանք, ովքեր զբաղվում էին «սոդոմականությամբ», դա անում էին՝ ելնելով զուտ չարությունից և լկտիությունից : 

Վկայակոչելով մի շարք պատմական գործիչների՝ Քերթբենին նաև պնդում է, որ նույնասեռական տղամարդիկ թուլամորթ չեն ոչ՛ իրենց ձգտումների առումով և ոչ՛ էլ մտածողության: Այս կարծիքը ևս հակադրվել է ժամանակի գերիշխող տեսակետին՝ համաձայն որի նույնասեռականները համարվել են «արական մարմիններով, բայց կանանցի հոգեկանով անձինք»:

Քերթբենիի փաստարկը նույնասեռականության բնազդային բնույթի մասին որևէ ձևով կապված կամ հիմնավորված չի եղել իր ջանքերով քարոզարշավ կազմակերպելու՝ ի շահ սոդոմականության օրենքների վերացման: Ի դեպ՝ նա իրավիճակից ունեցել է շատ պայծառ վերլուծություն և գրել է՝

«Օրենսդրության խնդիրը չէ, թե արդյոք այս կողմնորոշումը բնածի՞ն է թե ոչ, օրենսդրությանը հետաքրքրում է միայն այս կողմնորոշման հետ առնչվող անձնական և հասարակական վտանգները ... մենք մեր հակառակորդներին պետք է համոզենք նույն իրավական հասկացություններով, որոնք իրենք սովորաբար օգտագործում են, ապացուցելու, որ նրանք ոչ մի բան չունեն անելու այս կողմնորոշման նկատմամբ՝ լինի դա բնածին կամ ընտրովի, քանի որ պետությունը իրավունք չունի միջամտելու այն շփմանը, որը տեղի է ունենում փոխադարձ համաձայնությամբ երկու տասնչորս տարեկանից բարձր անձանց մեջ, քանի դեռ դա չի ազդում հանրության կամ որևէ երրորդ կողմի իրավունքների վրա»:

homosexualität տերմինը առաջին անգամ տպագիր ձևա-
չափի տակ հայտնվել է Քերթբենիի բրոշյուրների մեջ,
որը նա հրատարակել է Բեռլինում 1869 թ.: Նա արդեն
այդ տերմինը  օգտագործել էր մեկ տարի ավելի վաղ՝
իր անձնական մի նամակում:

Տերմինների հորինումը

Այդ երկու բրոշյուրների գրելու ընթացքում է եղել, որ Քերթբենին հորինել է homosexualität և heterosexualität տերմինները, դասակարգելու սեռականության տեսակները: Սահմանելու համար զգացմունքային, սիրային, էրոտիկ և սեռական գրավչությունը նույն սեռի անձանց հանդեպ Քերթբենին առաջարկել է homosexualität տերմինը որպես այլընտրանք նվաստացնող եզրերի, ինչպիսին էին «sodomit» (սոդոմական) և «päderast» (մանկապիղծ), որոնք այդուամենայնիվ լայնորեն օգտագործվում էին թե՛ գերմանախոս և թե՛ ֆրանսախոս աշխարհում՝ այդ թվում նույնիսկ գիտական շրջանակներում՝ չեզոք տերմինի բացակայության պայմաններում:

Հարկ է նշել, որ Քերթբենին հորինել է բավական անսովոր մոտեցումով, քանի որ homosexualität-ը հունարեն-լատիներեն հիբրիդային բառ է՝ բաղկացած հունարեն նախածանց «homo»-ից, որը նշանակում է նույնը (ի տարբերություն լատիներեն արմատ «homo»-ին, որը նշանակում է մարդկային) և լատիներեն «sexus»-ը, որը նշանակում է սեռ:

Քերթբենին այնքան չի ապրել, որ ականատես լինի իր տերմինաբանության և գաղափարների լայն տարածմանը: Նա մահացել է Բուդապեշտում 1882 թ. 58 տարեկան հասակում:

«Սեռական հոգեխանգարումներ»

Ընդունելություն

Չորս տարի Քերթբենիի մահից անց գերմանացի սեքսոլոգ Ռիչարդ ֆոն Քրաֆթ-Էբինգը (Richard von Krafft-Ebing) հրատարակել է «Սեռական հոգեխանգարումներ» (1886 թ.) անունով մի ուսումնասիրություն՝ սեռական վարքի մասին, որում նա օգտագործել է homosexualität և heterosexualität տերմիները: Նա այս բազմակողմանի և ավանգարդ աշխատանքը գրել է հիմնականում ակադեմիական շրջանակների համար, բայց այն լայն ժողովրդականություն է ստացել:

Քրաֆթ-Էբինգը իր գրքում պնդել է, որ այն ամենը, ինչ ավանդաբար դիտարկել են որպես «սեռական շեղումներ» և «այլասերվածություն»՝ այդ թվում նույնասեռականությունը, փաստորեն մարդկային սեռականության տարբեր դրսևորումներն են և հետևաբար՝ բնական երևույթներ: Շնորհիվ այս գրքի ժողովրդականության՝ Քերթբենիի հորինած եզրաբառերը գերմաներենում դարձել են ստանդարտ տերմիններ:

Գիրքն անգլերեն է թարգմանել Չարլզ Գիլբերթ Չեդոքը (Charles Gilbert Chaddock) 1892 թ., ով մի ամերիկացի նյարդաբան Է եղել, և այդպիսով նոր տերմինները մուտք են գործել անգլերենում: Թարգմանված տարբերակում Չեդոքը ներկայացրել է ևս մեկ նոր բառ՝ bisexuality, սահմանելու համար զգացմունքային, սիրային, էրոտիկ և սեռական գրավչությունը երկու սեռի անձանց հանդեպ:

Միաժամանակ homosexuel տերմինը մտել է ֆրանսերեն լեզվում 1891 թ. և hétérosexuel-ը 1893 թ.: Այս եզրաբառերի օգտագործումը այնուհետև տարածվել է շատ այլ լեզուներում 20-րդ դարի ընթացքում:

Նոր տերմին, բայց ոչ նոր երևույթ

Չի կարելի շփոթել մի եզրաբառի ստեղծման պատմությունը այն երևույթի պատմության հետ, որը նոր տերմինը փորձում է կոչել: Ճիշտ է, որ homosexualität - նույնասեռականություն տերմինը գրեթե 150 տարեկան է և որ այն հորինել է Քերթբենին Եվրոպայում, բայց ինքը երևույթը ո՛չ նոր է, ո՛չ էլ եվրոպական մի գյուտ: Որպես մարդկային սեռականության դրսևորումներից մեկը նույնասեռականությունը նույնքան հին և ավանդական է, որքան մարդկությունը և համամարդկային մի երևույթ է, այլ ոչ թե որոշակի մշակութների արտադրանք:

Մենք ականատես ենք եղել նման մի վիճաբանության մեկ այլ նոր տերմինի վերաբերյալ, որը նույնպես անսովոր հունարեն-լատիներենի հիբրիդ է: Լեհ փաստաբան Ռաֆայել Լեմքինը նացիստների համակարգված և մասսայական սպանության քաղաքականությունը անվանել է «genocide» 1944 թ.: Բառը համատեղում է հունարեն «geno» բառը, որը նշանակում է ցեղ և լատիներեն «cide» բառը, որը նշանակում է սպանություն:

Բայց արդյո՞ք սա նշանակում է, որ նախապես ցեղասպանություններ չեն եղել: Արդյոք այդ եզրաբառը կարելի՞ է օգտագործել անվանելու միայն այն իրադարձությունները, որոնք տեղի են ունեցել տերմինի հորինումից հետո: Ակնհայտ է, որ ոչ: Ցեղասպանության պատմությունը նույնքան հին է, որքան մարդկությունը՝ և՛ ազգային, և՛ կրոնական հողի վրա տեղի ունեցած բախումները: Ի դեպ՝ մենք անվանում ենք իրերը իրենց անուններով և, որպես այդպիսին, 1915-20-ի հայկական կոտորածները կոչում ենք ցեղասպանություն:

Որպես սեռական երեք հիմնական կողմնորոշումներից
մեկը տարասեռականությունը հարատև զգացմունքա-
յին, սիրային և սեռական գրավչությունն է հակառակ
սեռի անձանց նկատմամբ:

Հայկական դանդաղկոտությունը

Հայերենում homosexualität-ի համարժեք բառը մնում է վիճահարույց հարց՝ նույնիսկ 150 տարի Քերթբենի կողմից եզրույթի հորինումից անց: «Նույնասեռական» բառը, որը ճշգրիտ թարգմանությունն է (այս հարցի համապարփակ քննարկման համար տես այստեղ), աստիճանաբար ընդունվում է՝ չնայած նրան, որ որոշ տգետ անձինք շարունակում են օգտագործել նվաստացնող «համասեռամոլը» և «արվամոլը»:

Ոմանք, ովքեր հավանաբար փորձում են լինել չեզոք կամ ճշգրիտ, օգտագործում են «հոմոսեքսուալ» կամ ռուսերենից վերցրած «հոմոսեքսուալիստ» բառերը, որոնք անկախ իրենց արտահայտողների մտադրություններից, չեզոք բառեր չեն, քանի որ թողնում են այն տպավորությունը, որ վերաբերվում են մի ինչ-որ օտար ներմուծված երևույթի:

Ինչ վերաբերում է heterosexualität-ին՝ «տարասեռական» բառը կարծես թե դեռ երկար ճանապարհ ունի մինչև ընդունում ստանալը՝ հասարակության մեջ սեռական հարցերի ցածր մակարդակի իրազեկության ֆոնի մեջ: Համենայն դեպս, հենվելով իրերն իրենց անուններով կոչելու սկզբունքի վրա՝ դա շատ կարևոր է, որ հայ տարասեռականները իրենց համարեն և կոչեն որպես այդպիսին, և ոչ թե «նատուրալ» կամ «նորմալ», որոնք մոլորեցնող են, քանի որ անուղղակիորեն նշանակում են, որ մյուս սեռական կողմնորոշումները բնական կամ նորմալ չեն:

Բոլոր սեռական փոքրամասնությունների համար դեպի առաջ մեծ քայլ կլինի, երբ Հայաստանում ևս տարասեռականությունը ճանաչվի որպես սեռական կողմնորոշումներից մեկը, նույնիսկ, եթե դրանով ապրում է բնակչության ճնշող մեծամասնությունը: